Жаҳон иқтисодиёти Трампнинг тарифларини «ҳазм қилмоқда»: инвесторлар ваҳимаси, нефт нархи қулаши ҳамда Хитой билан катта савдо уруши арафаси

Доналд Трамп 2 апрел куни дунёнинг ўнлаб мамлакатларига нисбатан «акс эттирувчи» божлар тўғрисидаги фармонни имзолади. Бир ҳафтадан камроқ вақт ичида Америка президентининг қарори АҚШ ва Осиё давлатлари биржаларини қулатди, нефт ва бошқа активлар нархи пасайишини тезлаштирди ҳамда Хитой ва Европа Иттифоқи билан савдо қарама-қаршилиги кучайишига олиб келди. «Медуза» жаҳон иқтисодиётини кўпчилик аллақачон 2008 йилги глобал инқироз билан таққослаётган ҳолатга туширган тариф урушининг асосий оқибатлари ҳақида қисқача маълумот берди.

Америка биржаларидаги қулаш

Айтиш мумкинки, бу тариф урушининг энг кутилган оқибати эди. Бозор Трампнинг фармонига 2 апрел куни реакция қилишга улгурмади, аммо эртаси куни Америка биржалари кескин пасайишга ўтди – сўнгги беш йилдаги рекорд даражада: инвесторлар учун шунга ўхшаш зарба охирги бор коронавирус пандемияси авж олган чоғда кузатилган эди. Асосий индекслар – S&P 500, Nasdaq ва Dow Jones – 4-6 фоизга пасайди, савдо майдончаларида сотиладиган компаниялар капиталлашуви 2,5 триллион долларга камайди ва дунёнинг энг бой 500 кишиси (Bloomberg версиясига кўра) 200 миллиард доллар кўпроқ йўқотди. 3 апрел куни сотувлар давом этди. Америка индекслари ўртача яна тахминан 5 фоизга тушиб кетди. Савдога қўйилган компанияларнинг капиталлашувдаги пасайиш суммаси эса 6,4 триллион долларга етди. АҚШда «айиқ» тренди 7 апрел куни ҳам давом этди – инвесторлар тариф урушидаги кескинлик пасайиши ҳақида сезиларли ижобий сигналлар олмагунча. Савдолар очилишида индекслар яна 3-4 фоиз йўқотди.

Хитойнинг жавоби

Трамп аллақачон амалда бўлган 20 фоизга қўшимча равишда 34 фоизлик бож жорий этган Хитой Вашингтон билан савдо курашига ҳаммадан кўра қатъийроқ киришди. Тарифларнинг аввалги тўлқинларига мамлакат нисбатан вазминлик билан жавоб берган бўлса, энди Америка фармони имзоланган куннинг эртасигаёқ «акс эттирувчи» чораларни эълон қилди. Бу сафар АҚШдан келадиган барча товарлар импортига худди шу каби 34 фоизлик бож солинди. Бу 10 апрелдан кучга киради.

Шунингдек, Пекин 4 апрелдан бошлаб Қўшма Штатларга қимматбаҳо хомашё етказиб бериш устидан экспорт назоратини кучайтириб, Вашингтон учун нозик бўлган нодир ер металлари соҳасига босим ўтказишга қарор қилди. Чеклов илғор тармоқлари Хитой таъминотига боғлиқ бўлган Америка иқтисодиётига оғриқли зарба бўлиши мумкин. Жаҳон миқёсида ишлаб чиқариладиган нодир ер металларининг 70 фоизга яқини Хитой ҳиссасига тўғри келади – хомашё нархига зарар етказмасдан муқобилини топиш деярли имконсиз.

Пекин Америка яна ўн бешдан ортиқ компанияларини экспорт назорати рўйхатига киритиш каби бир қатор қарши чораларни кўрди, бу уларнинг Хитой контрагентлари билан ҳамкорлигини қийинлаштиради.

Дунёнинг икки асосий иқтисодиёти ўртасидаги савдо қарама-қаршилигининг бундай кескинлашуви бозорлардаги кўтара сотишлар учун қўшимча омилга айланди. Ҳозирча томонлар ярашишдан йироқ кўринади. Трамп ўзининг Truth ижтимоий тармоғида эслатишича, у барча мамлакатлардан ўзларига нисбатан киритилган янги божлар янада ошишининг олдини олиш учун жавоб тарифларидан воз кечишни сўраган. Америка иқтисодиётига «энг катта зарар етказувчи» ҳисобланган Хитой бунга қулоқ солмаган – шунинг учун ўзаро чекловлар гирдоби янада кенгайиши мумкин.

Трамп эса Хитой томонидан жавоб чоралари бекор қилинмаса, қўшимча 50 фоизлик божлар жорий этилиши билан таҳдид қилди.

Осиё биржаларидаги ваҳима

Америка божлари ва уларга Хитойнинг жавоби Осиё биржаларида ваҳима келтириб чиқарди. Осиё-Тинч океани минтақасининг 13 мамлакатидан юқори ва ўрта капиталлашувга эга компанияларни ўз ичига олган MSCI Asia Pacific Index фонд индекси 7 апрелдаги савдоларда 7 фоиздан кўпроққа тушиб кетди, бу индекс учун 2008 йилдан бери энг ёмон кун бўлди. Савдода Хитой компаниялари акциялари етакчилик қилди. Ҳонгконг биржасида котировка қилинган Хитой акцияларининг асосий кўрсаткичи 10 фоиздан кўпроққа тушиб кетган. Технологик секторга йўналтирилган Тайван фонд индексида бу рекорд даражадаги 9,8 фоизни ташкил этди. Япония ва Жанубий Кореяда асосий индекслар 4 фоиздан кўпроққа камайди. Ҳиндистоннинг асосий фонд индекси 5,1 фоизга тушиб кетди.

Европа Иттифоқидан жавоб кутилмоқда

Савдо урушининг кейинги муҳим босқичи, катта эҳтимол билан, Европа Иттифоқининг АҚШ томонидан киритилган 20 фоизлик божларга жавоби бўлади. Жавоб тайёрланмоқда ва 15 апрел куни эълон қилиниши айтилмоқда. Европа Иттифоқи давлатлари Америка импортига қарши умумий қиймати 28 миллиард долларгача бўлган божларни маъқуллаши кутилмоқда. Европа қўшимча божхона тўловларига тортадиган товарлар орасида кийим-кечак, гўшт, бриллиантлар, ёғоч ва ҳатто ҳожатхона қоғози ва сақичлар бўлиши мумкин. Reuters агентлиги қайд этишича, Америка бурбонига (виски) қўйиладиган божлар бўйича мунозаралар кетмоқда. Баъзи мамлакатлар, биринчи навбатда Италия ва Франция, Европа Иттифоқидан вино, шампан ва бошқа спиртли ичимликларга қарши тўсиқли тарифлар кўринишидаги жавоб чораларидан хавотирланмоқда. Трамп аллақачон бу маҳсулотлар ҳақида эслатиб ўтган.

АҚШ президенти Европага нисбатан риторикасини ўзгартирмаяпти: душанба куни у Европа Иттифоқи Штатларга ҳар йили нафақат жорий товарлар етказиб бериш учун, балки «ўтмиш» учун ҳам «катта пул» тўлаши кераклигини айтишга улгурди, яъни унинг сўзларига кўра, Европа ҳозирги бож тўлқинидан олдин икки томонлама муносабатларда амал қилган номутаносиб тарифлар Америка иқтисодиётига етказган зарарни ҳам қоплаши керак. Шу фонда Европа биржа индекслари ҳам кутилганидек «айиқ» зонасига ўтиб, сўнгги 16 ойдаги энг паст кўрсаткичларга тушиб кетди. Ва бу ҳали охири эмас.

Ҳиндистон муроса намунаси

Жаҳоннинг йирик иқтисодиётлари орасида ҳамма ҳам савдо урушини авж олдириш йўлини танламаган. Трамп босимига мослашувчан муносабатнинг ёрқин мисоли – Ҳиндистон. Reuters агентлиги аниқлашича, 26 фоизлик бож солинган мамлакат расмийлари АҚШ президентининг огоҳлантиришига қулоқ тутган ва жавоб чораларини кўрмасликка қарор қилган. Ню Деҳли Трампнинг фармонида тилга олинган «савдо муносабатларидаги номутаносибликни бартараф этиш бўйича қатъий саъй-ҳаракатлар» айрим давлатларга тарифларни жорий этишни кечиктиришга ёрдам бериши мумкинлиги ҳақидаги таърифдан фойдаланишга умид қилмоқда. Агентликнинг Ҳиндистон ҳукуматидаги суҳбатдошларига кўра, 2025 йил охиригача Ҳиндистон Америка импорти учун божларни 23 миллиард долларга камайтиришга тайёр. Мотоцикл ва бурбон каби баъзи товар тоифалари учун импорт шартлари аллақачон енгиллаштирилган. Ўз навбатида, Ҳиндистон АҚШга олмос экспорти тақдиридан айниқса хавотирда: чет элга етказиб бериладиган қимматбаҳо тошларнинг умумий ҳажмининг учдан бир қисмидан кўпроғи айнан Қўшма Штатларга юборилади.

Нефт арзонламоқда

АҚШ Россияга янги божлар жорий этмаган, аммо Москва барибир савдо урушини хавотир билан кузатишига тўғри келмоқда.

Сабаби – нефт. Жаҳон иқтисодиёти ўсишининг истиқболдаги секинлашувидан хавотирда бўлган инвесторлар хомашё истеъмолини қисқартиришга эътибор қаратмоқдалар – ва Россия Федерацияси бюджети кучли даражада қарам бўлган актив нархи тез суръатлар билан пасаймоқда. Ўтган ҳафта давомида Brent нефти бирданига 11 фоизга арзонлашди, энг кучли қулаш – 7 фоиз жума куни, Трамп бошлаган тариф қарама-қаршилиги ва Хитойнинг жавоб чоралари кўлами аниқ бўлганидан кейин содир бўлди. Шунингдек, хомашё нархи пасайишига ОПЕК+ май ойидан бошлаб қазиб олишни жадал суръатларда ошириш тўғрисида қарор қабул қилиши ва Саудия Арабистонининг экспорт нархларини пасайтириш режалари ҳам таъсир кўрсатди Brent бу талабнинг қисқариш хавфи шароитида таклифнинг кенгайишига олиб келади. 7 апрел куни Brent фючерслари бир баррел учун 64 доллардан пастга тушди – бу тўрт йил ичидаги энг паст кўрсаткич.

Россиянинг Urals маркаси бир баррел учун 50 долларгача арзонлади. РФ нефти нархи бу қадар арзонлашиши охирги бор 2023 йил июнида кузатилганди. Ҳолбуки, Россия бюджетининг 30 фоизи нефт ва газ даромадлари билан тўлдирилади ва унда 2025 йилда бир баррел учун ўртача 70 доллар нарх кўзда тутилган. Тўғри, март ойида Россия Молия вазирлиги ўз прогнозини пасайиш томонга ўзгартирди ва йил давомида ўртача нарх 60 долларни ташкил этиши мумкинлигини тан олди. Бундай сценарийда бюджет тақчиллиги ЯИМнинг 1 фоизи доирасида ўсиши кутилганди. Россия расмийлари ҳозирча прогнозларни қайта кўриб чиқиш ҳақида хабар бермади.