СССРнинг сўнгги раҳбари: сиёсатни одоб-ахлоқ билан боғлаган Горбачёв

Салкам 70 йил дунёнинг иккинчи қутби бўлиб келган СССРнинг парчаланиши – ХХ аср дунё тарихидаги энг катта воқеалардан бири. Ўн йиллар давомида етилиб келган муаммолар туфайли қулаши муқаррар бўлиб қолган империянинг қон тўкишларсиз, тинч тарзда тарқалишига йўл қўйиб берган шахс – мамлакатнинг биринчи ва охирги президенти Михаил Горбачёв эди.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Умуман олганда, зўравонлик ва инсон эркини чеклашга қаратилган тоталитар тартиб ҳукмронлик қилган давлатларнинг ҳеч бири узоқ яшамаган. СССР ҳам бундан мустасно бўлмади. Kun.uz “Тарихдан ҳикоялар” рукнида бу гал СССРнинг қулаши билан доим бирга ёдга олинадиган шахс – совет иттифоқининг биринчи ва охирги президенти Михаил Горбачёв ҳамда зулм империясининг парчаланиш сабаблари ҳақида ҳикоя қилади.

КГБ раҳбарининг “ишончли одами”

Михаил Сергеевич Горбачёв 1931 йилда Ставропол ўлкасида туғилган. Отаси машина-трактор станциясида ишлаган, онаси эса колхоз ишчиси эди.

Унинг оиласи ҳам Сталиннинг “Катта террори”дан четда қолмаган: она томонидан бобоси 1937 йилда троцкизм учун ҳибсга олинган. Аммо айблов шунчалик ноҳақ бўлганки, бир йил ўтиб уни қўйиб юборишга мажбур бўлишади. Кейинчалик, Горбачёв бобоси билан содир бўлган бу воқеа совет тузумига бўлган қарашлари ўзгаришига таъсир қилганини айтган.

Ёш Михаил мактаб даврида комбайнчининг ёрдамчиси бўлиб ишлаган. Уни 18 ёшида “Меҳнат” қизил байроқ ордени билан ҳам тақдирлашади.

1950 йилда Горбачёв Ломоносов номидаги Москва давлат университетига ҳуқуқшунослик йўналиши бўйича ўқишга киради, 1952 йилда эса Коммунистик партияга аъзо бўлади. Юридик факултетни тамомлаганидан кейин бироз вақт Ставропол ўлкаси прокуратурасида ишлайди, кейин маҳаллий комсомол ташкилотларига ўтади ва у ерда ўз карерасини қуришни бошлайди. 1962 йилга келиб ўлка комсомоли раҳбарига айланади.

Партия иерархиясида изчиллик билан юқорилаб, 1966 йилда 35 ёшли Горбачёв КПССнинг Ставропол ўлкаси қўмитаси биринчи котиби бўлади, 1971 йилдан эса Марказий қўмита аъзосига айланади.

Ставропол ўлкаси ҳудудида Кавказ минерал сувлари санаторияси жойлашганди ва бу ерга сиёсий бюронинг кексайган аъзолари соғлигини тиклаш учун тез-тез келиб туришарди. Москвадан келадиган ҳурматли меҳмонларни кутиб олиш ва уларга қулайликлар яратиш давомида Михаил зарур алоқалар ўрнатади. Горбачёв шахсан КГБнинг қудратли раҳбари Юрий Андроповнинг ишончи ва кўмагини ҳис қилиб турганини қайд этган.

СССРнинг биринчи ва охирги президенти

1978 йилнинг 19 сентябри Михаил Горбачёв ҳаётида бурилиш нуқтаси бўлди. Айнан шу куни Ставрополдаги санаторияда СССРнинг 4 раҳбари: Леонид Брежнев, Константин Черненко, Юрий Андропов ва Михаил Горбачёв биринчи марта битта жойда учрашишди. Хабарларга кўра, айнан ўшанда Андропов кафиллигида Горбачёвни пойтахтга ўтказиш масаласи кўриб чиқилади.

1978 йилнинг ноябрида Михаил Марказий қўмитанинг қишлоқ хўжалиги масалалари бўйича котиби этиб тайинланади. 1980 йил октябрида эса сиёсий бюро аъзосига айланади, ўшанда у 49 ёшда эди.

Маълумот учун, СССР сиёсий бюроси (Политбюро) – давлат ва партия ҳокимияти маркази, яъни мамлакатни бошқарувчи асосий қарор қабул қилувчи орган эди. Аъзолари сони 12-15 кишидан иборат бюро коллегиал равишда, Коммунистик партия орқали СССРни бошқарган.

1982 йилда Брежнев вафот этгач, қисқа вақт ичида яна икки раҳбар алмашди. Дастлаб Андропов 15 ой, кейин Черненко 13 ой мамлакатни бошқарди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам оғир касал эди.

1985 йилда Горбачёв ўтмишдошларига нисбатан анча навқирон бўлган пайти – 54 ёшидан КПССнинг бош котиби лавозимини эгаллади. Унинг сиёсати тарихга “қайта қуриш” номи билан кирди ва вазиятни ўнглаш учун бир қатор ислоҳотлар ўтказишга уринди.

Горбачёв март ойида олий ҳокимиятга келган бўлса, апрел ойидаёқ мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётини жадаллаштириш дастурини эълон қилди. Унга кўра, 15 йил ичида (1985–2000) СССРнинг иқтисодий қудрати 2 баравар ортиши, яъни совет давлати яшаб келаётган 63 йил давомида эришилган даражага тенг иқтисодий қудрат яратилиши керак эди. Лекин жадаллаштириш дастури ҳам КПСС ва совет давлати раҳбариятининг яна бир хомхаёл орзуси бўлиб чиқди. Чунки иқтисодиётда бозор муносабатларисиз бу вазифаларни амалга ошириб бўлмасди.

Ўтмишдошларидан фарқли ўлароқ, Горбачёв тез-тез рафиқаси билан жамоат жойларида кўриниш бера бошлайди. Бу унга Ғарбда ўзгача имиж шакллантириш имконини беради. Унинг тайёрлаб қўйилган матн ва «қоғозчасиз» нутқ сўзлаш тарзи – совет одамларида катта таассурот қолдиради.

Ўша йилларнинг рамзларидан бири – давлат ва жамиятнинг кўпроқ очиқ бўлишига қаратилган ошкоралик сиёсати эди. Мамлакатда чет эл радиостанциялари сигналларини тўсиб қўйиш тўхтатилди.

Совет одамлари кўп вақт давомида улардан хунук ҳақиқатларни яшириб келганини англай бошлашади: Сталин қатағонлари кўлами, Молотов-Риббентроп пактининг махфий протоколлари, сиёсий номенклатуранинг шоҳона ҳаёт тарзи, Афғонистондаги йўқотишлар ҳамда армиядаги «бошбошдоқликлар».

Мамлакатни озиқ-овқат маҳсулотлари ва хўжалик буюмлари билан таъминлашдаги узилишлар янада кучаяди. Ошкоралик шароитида норозилик кайфияти очиқчасига кенг намоён бўла бошлайди.

1990 йилда КПСС гегемонлигига чек қўйилиб, унга мухолиф бўлган партиялар тузишга ҳам рухсат берилди. Кўппартиявийлик реалликка айланиб улгурди. Уларнинг айримлари КПСС билан рақобатлаша бошлади ва мамлакатдаги сиёсий ҳолат мураккаблашувига сабаб бўлаётган социалистик тузумни, КПССнинг давлат ҳокимиятига бўлган монопол ҳуқуқини инкор этиш кучайди.

Одатда зерикарли бўлган давлат телевидениеси қурултой мажлисини тўғридан тўғри эфирга узата бошлаганида улкан иттифоқнинг миллионлаб аҳолиси экранлардан кўзини уза олмай қолади.

Қайта қуриш даврида СССРда бюджет тақчиллиги кескин ошиб кетади. Бунга қатор омиллар, жумладан, ишлаб чиқариш ҳажмининг пасайиши, мудофаа харажатларининг ошиши кабилар сабаб бўлган. Хусусан, айрим манбаларда 1991 йилга келиб давлат бюджети тақчиллиги ялпи ички маҳсулотнинг 30 фоизига етгани келтирилади. Давлатнинг олтин захираси 6 йилда 10 баравар камайди ва у атиги 240 тоннага тушиб қолади. Аҳолининг турмуш даражаси шиддат билан пасая бошлайди. Шундай шароитда Горбачёв “инсонпарвар, демократик социализм” қурилишини эълон қилади. Бироқ энди унинг гапларига деярли ҳеч ким ишонмай қўйганди.

Горбачёв иқтисодиётда қабул қилинаётган чора-тадбирлар учун кескин танқид қилина бошланади. Ичкиликбозликка қарши кураш бўйича сиёсат ҳам фуқаролар норозилигига сабаб бўлади.

Горбачёвнинг ташқи сиёсати

Горбачёв ҳукумати 80-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб қуролланиш пойгасининг янги босқичига мамлакат иқтисодиёти бардош бера олмаслигини англаб етди. Шунинг учун ташқи сиёсат йўналишларига ўзгартириш киритилади. 1985 йилда Горбачёв СССРнинг коллектив хавфсизлик тамойиллари тарафдори эканини ва халқларнинг тараққиёт йўлини танлашда суверен ҳуқуқларини ҳурмат қилишини эълон қилади.

Ташқи сиёсатдаги бу ўзгариш “янги сиёсий тафаккур” иборасида ўз ифодасини топди. Бу борада тезда амалий ишга ҳам ўтилди. 1985–1988 йиллар оралиғида 4 марта олий даражада Совет–Америка учрашуви ўтказилади. 1987 йилда СССР ва АҚШ ўртасида ўрта ва қисқа масофаларга учадиган ядровий ракеталарни тугатиш тўғрисида шартнома имзоланди. 1989 йилда СССР Афғонистондан қўшинларини олиб чиқиб кетди. Шу йили Горбачёвнинг Хитойга сафари уюштирилди, бунинг натижасида Совет–Хитой муносабатлари илиқлашди.

СССР ташқи сиёсатида рўй бераётган чуқур ўзгаришлар 1989 йилда коммунистик лагерга кирган Шарқий Европа давлатларида рўй берган инқилоблар туфайли жиддий синовдан ўтди. Совет ҳукумати бу инқилобларни бостиришга ҳаракат қилмади. СССР ҳатто 1990 йилнинг 3 октябрида икки немис давлатининг бирлашишига ҳам тўсқинлик қилмади. Аксинча, Германия бирлашгандан сўнг 1990 йилнинг 9 ноябрида СССР ва ГФР ўртасида яхши қўшничилик, шерикчилик ва ҳамкорлик тўғрисида шартнома имзоланди. СССР Шарқий Европадан ўз қўшинларини олиб чиқиб кета бошлади. 1990 йилда Михаил Горбачёв халқаро майдонда тинчлик жараёнидаги роли учун Нобел мукофотига ҳам лойиқ деб топилади.

ГКЧП

Горбачёв раҳбарлиги даврида иттифоқдош республикаларда миллий уйғониш ҳаракатлари бошланди. Ҳар бир республикада миллий тил давлат тили деб эълон қилинди. Воқеалар айниқса 1990 йилдан кейин жуда тезлашиб кетди. Ўша йили нафақат иттифоқдош республикалар, балки уларнинг таркибида бўлган автоном ҳудудларнинг аксарияти ўз мустақиллик декларациясини эълон қилган бўлса, яна бир қисми кенгайтирилган автономия талаби билан чиқди. Шу тариқа, СССР сўнгги кунларини яшаётгани аниқ бўла бошлади.

Горбачёв иттифоқдош мамлакатлар хоҳлаган вақтида мустақил бўлиши мумкинлиги ҳақидаги ғояни олға суради, шу билан бирга, СССРни ихтиёрийлик ва демократия асосидаги иттифоқ шаклида янгича ташкил этишни таклиф қилганди.

1990 йилда Болтиқбўйи мамлакатлари – Латвия, Литва ва Эстония ўзини СССРдан мустақил давлат деб эълон қилди. Шундай вазиятда машҳур ГКЧП ҳодисаси рўй берди. Бу СССРни сақлаб қолмоқчи бўлганлар томонидан уюштирилган давлат тўнтариши эди. 1991 йилнинг августига келиб, вазият жуда мураккаблашиб кетади.

4 август куни Горбачёв Қримга дам олиш учун кетади ва қайтиб келганидан кейин “Мустақил Республикалар Иттифоқи” ҳақидаги шартнома имзоланиши керак эди. Бунга чидаб тура олмаган СССР вице-президенти Геннадий Янаев ва КГБ раиси Владимир Крючков раҳбарлигидаги гуруҳ Горбачёв таътилда эканидан фойдаланиб мамлакатда фавқулодда ҳолат эълон қилишади. Фавқулодда ҳолат режимида давлатни бошқариш учун Фавқулодда ҳолат давлат қўмитаси (ГКЧП) тузилади. Халққа ўқиб эшиттирилган баёнотда Михаил Горбачёв саломатлиги ёмонлашгани учун ўз вазифасини бажара олмаслиги, шу сабаб мамлакатни 6 ой давомида 8 кишидан иборат кенгаш (ГКЧП) бошқариши, ярим йилдан сўнг эса сайловлар ўтказилиши маълум қилинади.

Мамлакат ҳудудидаги ГКЧП манфаатига хизмат қилмайдиган барча нашрлар вақтинча фаолиятини тўхтатади. Ишлаётган бошқа нашрлар ҳам қаттиқ цензурага олинади, компартиядан бошқа қолган барча партиялар фаолияти чекланади. ГКЧП мамлакат назоратини қўлга олишни пойтахт Москвадан бошлайди.

Шундай вазиятда РСФСР президенти Борис Елцин катта саҳнага чиқади ва ГКЧПнинг ҳаракатларини конституцияга зид деб атайди. У содир бўлаётган воқеалар давлат тўнтаришидан бошқа нарса эмаслигини таъкидлайди. Елциннинг мурожаатидан кейин Москвада 200 мингдан ортиқ, Петербургда 400 мингдан ортиқ одам марказий майдонларга чиқиб, ГКЧПга қарши намойишларда қатнашади. 21 августга ўтар кечаси Москвада ГКЧПга бўйсунувчи аскарлар ҳамда Оқ уй (РСФСР Олий Совети ва президентининг иш биноси) ҳимоясидаги кўнгиллилар ўртасида тўқнашув содир бўлади.

21 август тонгида СССР мудофаа вазири Язов Москвадаги барча қўшин ва техникаларни шаҳардан олиб чиқишга буйруқ беради. Бу ГКЧП тугагани ва амалда СССРни сақлаб қолиш имконсиз эканини кўрсатарди. Шу тариқа, СССРни сақлаб қолиш учун тузилган ГКЧП 3 кун ўтиб барбод бўлади.

Горбачёвнинг ислоҳ қилинган иттифоқни бошқа ном остида сақлаб қолишга бўлган умидсиз уринишлари жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланмади. Айниқса, Украинанинг позицияси ҳал қилувчи бўлади, бу ердаги референдумда республика аҳолисининг 90,3 фоизи тўла суверенитет учун овоз беради.

Беловеж битими

1991 йил 8 декабр куни Беларус ўрмонларида жойлашган Беловеж қароргоҳида Россия президенти Борис Елцин, Украина президенти Леонид Кравчук, Беларус Олий Кенгаши раиси Станислав Шушкевич томонидан СССРни тарқатиб юбориш ва унинг ўрнига Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги тузилмасини тузиш ҳақида ҳужжатлар имзоланди.

21 декабр куни Қозоғистоннинг ўша пайтдаги пойтахти Олмаота шаҳрида яна 8 республика: Озарбойжон, Арманистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Тожикистон ва Молдова бу битимни имзолади.

25 декабр куни эса М.С.Горбачёв СССР президенти лавозимидан истеъфо берди. 26 декабрда СССР Олий Кенгашининг юқори палатаси сессиясида СССРнинг мавжудлигини тугатиш тўғрисидаги №142-сонли декларация қабул қилинди. Шу тариқа, СССР парчаланиб кетди.

Россия СССРнинг халқаро ташкилотлардаги вориси этиб белгиланди ва совет иттифоқининг барча қарзларини тўлаш ҳамда активларига эгалик қилиш ваколатини олди.

Нега СССР парчаланиб кетди?

Айримлар СССРнинг парчаланишига бевосита айбдор сифатида Михаил Горбачёв кўрсатади. Аммо ундан олдинги Брежнев, Андропов ва Черненконинг 20 йиллик бошқаруви даврида советлар иттифоқининг чуқур турғунликка юз тутиши учун замин яратилганди. Кўплаб таҳлилчи ва экспертларнинг фикрича, СССРнинг тарқаб кетишига қуйидаги омиллар сабаб бўлган:

Иқтисодий ҳолат. Режали иқтисодиётнинг самарасизлиги ва турғунлиги энг зарур бўлган товарларнинг ҳам сурункали тақчиллигига олиб кела бошлаган. Ишлаб чиқариш ҳажми, ҳар бир фуқарога қанча нарса кераклиги, уларнинг нархлари тўлиқ давлат томонидан белгиланган. Бу – реал ҳаётда эксперимент қилиб кўрилган ҳақиқий утопия эди.

Бундан ташқари, 80-йилларнинг ўрталаридан бошлаб араб мамлакатларида нефт қазиб олиш каррасига оширилади. Бу эса ушбу маҳсулот нархларининг жаҳон бозорида кескин пасайишига олиб кела бошлайди. СССРда эса айнан нефт экспортидан келадиган даромад озиқ-овқат маҳсулотларини импорт қилиш учун зарур бўлган валюта тушумларининг асосий манбайи бўлган.

Коммунистик блокларнинг қулаши. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Шарқий Европадаги Полша, Венгрия, Чехословакия, Руминия, Албания, Болгария, Югославия Иттифоқи ва Германия Демократик Республикасида социалистик тузумлар шаклланди. 1988-1989 йилларга келиб ушбу давлатларда ҳам социалистик тузумга нисбатан норозиликлар пишиб етилиб келди ва улар социализмдан воз кечиб, Ғарбга юзланди. Бунинг натижасида СССР Шарқий Европадаги бир нечта ишончли шерикларидан айрилди. “Дунё бўйлаб социализм ва коммунизм қуриш” ғояси доирасида диктатор ва қўғирчоқ про-совет ва антиамерика режимларини молиялаштириш ва уларга ҳарбий ёрдам кўрсатишга қаратилган ҳаракатлар ўзини оқламади.

Ягона мафкура ҳукмронлигига интилиш. Ўтган асрнинг 70-йилларидан бошлаб мамлакатда инсонларга мафкуравий тазйиқ ўтказиш, асарларнинг ғоявий изчиллигини таъминлашга қаратилган ҳаракатлар кучайтирилади. Руслардан бошқа халқларнинг миллий, этник ва диний ўзлигини рад этиш уларда табиий равишда тизимга нисбатан нафратни кучайтирган. Горбачёв давридаги сўз ва намойиш эркинлиги ана шу нафратнинг юзага чиқишига олиб келган.

Совуқ уруш ва маблағларнинг номутаносиб тарзда сарфланиши. 1950-йиллардан бошлаб дунёнинг етакчи давлатлари ўртасида қуролланиш ва космосни ўзлаштириш масаласида том маънода пойга бошланди. Бу пойгада СССР энг кўп маблағ сарфлаган давлатлардан бири бўлди. Афғонистонга қўшин киритгандан сўнг Ғарб дунёси билан бироз илиқлашган алоқалар яна совуқлашди. СССРга қарши иқтисодий санкциялар кучайтирилди, иттифоқдан энергоресурслар сотиб олиш тўхтатилди. Қолаверса, Афғонистондаги урушнинг ўзига ҳам улкан маблағ сарфланди.

Шунингдек, совет сиёсий тизимининг тоталитар табиатини сақлаб қолиш мақсадида ноишлаб чиқариш соҳалар: давлат аппарати, армия, КГБга жуда катта маблағлар йўналтирилди.

Этник низоларнинг кучайиши. 1986 йил 16 декабрда Олмаотада Қозоғистон раҳбари Динмуҳаммад Қўнаев ишдан олиниб, ўрнига Уляновск вилояти обкомининг биринчи котиби Геннадий Колбин раҳбар этиб тайинланиши сабаб уюштирилган намойиш қонга ботирилган. 1988 йил Қорабоғда арманлар ва озарбойжонлар ўртасида этник низо вужудга келган. 1990 йил Фарғона водийсида қрим-татарлари билан боғлиқ тартибсизликлар чиққан, ўша йили Шимолий Осетиянинг Пригородний вилоятидаги осетинлар ва ингушлар ўртасидаг қонли можаролар юз берган.

Горбачёвнинг кейинги ҳаёти

СССР парчаланганидан кейин Михаил Горбачёв давлат раҳбари лавозимини тарк этди. 1996 йилда у Россияда бўлиб ўтадиган президентлик сайловларида ўз номзодини илгари сурди, аммо 1 фоиздан кам овоз олди.

«Мен сиёсатни илм-фан, одоб-ахлоқ, одамлар олдидаги масъулият билан уйғунлаштиришга интилдим. Мен учун бу принципиал масала эди. Ҳукмдорларнинг авж олган истакларига, уларнинг зулмларига чек қўйиш керак эди. Мен ҳамма нарсада муваффақиятга эришмадим, лекин бу ёндашув нотўғри бўлган деб ўйламайман. Бусиз сиёсат ўзининг беқиёс ролини бажара олади деб кутиш қийин, айниқса, биз янги асрга қадам қўйган, кескин муаммоларга дуч келаётган бугунги кунда», – деб ёзганди Горбачёв.

Таниқли сиёсатчи 2022 йилнинг 31 август куни, 91 ёшида Москвада вафот этди.