FSB rossiyalik olimlar orasida «xitoylik josuslarni» qidirmoqda

Rossiya Federal xavfsizlik xizmati (FSB) Rossiyadagi ilmiy faoliyat ustidan nazoratni kuchaytirdi. 24 iyun kuni maxsus xizmatning rossiyalik olimlarning xalqaro hamkorligi ustidan nazoratini kuchaytiruvchi yangi qonun kuchga kirdi. Endi xorijiy hamkorlar bilan o‘zaro munosabatlar YeGISU NIOKTR raqamli ma’lumotlar bazasida qayd etilishi kerak — ilmiy tashkilotlar u yerga rejalashtirilgan aloqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritishi va FSBning milliy xavfsizlikka tahdidni baholashini kutishi kerak.

Yangi qoidalar barcha universitetlar, ilmiy-tadqiqot institutlari va ilmiy, texnik yoki innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanuvchi boshqa tashkilotlarga taalluqlidir — bu, asosan, fan ustidan sovet nazoratining raqamli ko‘rinishidir, deb tushuntirdi rossiyalik tarixchi va sotsiolog Dmitriy Dubrovskiy. Uning ta’kidlashicha, 2022 yildan beri Rossiyada olimlarni ta’qib qilish tizimli xarakterga ega: «O‘sha paytda ilmiy aloqalar uchun ruxsat bergan organlar: «Hozir biz buni davlat siri deb hisoblaymiz», demoqda».

T-invariant nashri ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yildan buyon 94 nafar olim ta’qibga uchragan, ularning 43 nafariga nisbatan jinoiy ish qo‘zg‘atilgan. Olimlarni Xitoy foydasiga josuslik qilishda ayblash holatlari bir-biridan ajralib turadi — sud jarayoni yopiqligi sababli aniq raqamni aniqlashning iloji yo‘q va ilmiy loyihalarning ko‘plab ishtirokchilari oshkor qilmaslik to‘g‘risidagi kelishuvni imzolashi kerak. 

Rossiyalik olimlar 1990-yillarning oxiridan beri Xitoy foydasiga josuslik qilganlikda ayblanib, ta’qib qilinmoqda. Xitoy foydasiga josuslikda ayblangan birinchi rus olimlaridan biri krasnoyarsklik fizik Valentin Danilov edi. U 2001 yilda Xitoy tomoni uchun sinov qurilmasini yaratish vaqtida maxfiy ma’lumotlarni uzatganlikda ayblanib hibsga olingan. Danilov quyosh faolligining sun’iy yo‘ldoshlarga ta’sirini o‘rganib chiqdi va faqat ochiq manbalardan foydalanishini ta’kidladi. Shunga qaramay, u 14 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. 2012 yilda olim shartli ravishda ozodlikka chiqarilgan, 2020 yilda esa Yevropa Inson huquqlari sudi uning adolatli sudlanish huquqi buzilganini tan olgan.

Ushbu ish bilan parallel ravishda, FSB Xitoyga maxfiy ma’lumotlarni uzatishda ayblangan okeanolog Vladimir Shchurovni ta’qib qildi. Boshqa ayblovlar, jumladan, josuslik ham tasdiqlanmadi va Shchurov oxir-oqibat davlat sirlarini oshkor qilish moddasi bo‘yicha ayblanib, ikki yillik shartli qamoq jazosiga hukm qilindi.

Xuddi shunday voqea «Voyenmex» Boltiqbo‘yi davlat texnika universiteti professorlari Yevgeniy Afanasev va Svyatoslav Bobishev bilan sodir bo‘ldi. 2002-2009 yillarda ular universitetlararo shartnoma asosida Harbin politexnika institutiga ma’ruza o‘qish uchun borgan. Ularning hamkasblariga ko‘ra, barcha o‘quv materiallari FSB tomonidan tekshirilgan. Shunga qaramay, 2010 yilda ikkalasi ham hibsga olingan va "Bulava" raketa tizimi haqidagi maxfiy ma’lumotlarni uzatishda ayblangan. Sud jarayoni yopiq eshiklar ortida o‘tkazildi. Afanasev 12 yil-u 6 oy, Bobishev 12 yilga ozodlikdan mahrum etildi. 2015 yilda Afanasev hibsda vafot etgani ma’lum bo‘ldi. Amnesty International inson huquqlari tashkiloti ularni siyosiy mahbuslar deb tan olib, uzatilgan grafiklar faqat keyin maxfiy deb tan olinganini va ta’lim jarayoni uchun mo‘ljallanganini bildirdi.