Қандай хабарларга ишониш, қандайларига ишонмаслик керак? – футболдаги трансферлар ҳақида

Ёз ойлари одатда катта футболда танаффус бўлса-да, мухлислар учун янада қизиқарли ҳисобланади – барча эътибор футбол майдонидан янгилик сайтларига, ижтимоий тармоқларга кўчади. Сабаби, трансфер ойнаси очиқ бўлади, у ёки бу футболчи бошқа жамоага ўтиши, севимли клуб қандай мақсадларни кўзлаб, қайси позицияларни кучайтиришга ҳаракат қилаётганини кузатиб бориш ҳам завқли. Ахир шу орқали сиз бутун келаси мавсумни тасаввур қиласиз, қайсидир маънода ёздаги ўзгаришлар бир неча йиллик умидларни ҳам белгилаб беради.

Бунинг устига бу даврда турли хабарлар ҳам жуда кўп, қайси бирига ишонишни билмайсиз, баъзи маълумотларни таҳлил қилиш, хулоса чиқариш қийинчилик туғдиради, янги терминлар пайдо бўлади – трансфер бюджети нима, молиявий чекловлар қандай амал қилади, трансфер нархи қаердан пайдо бўлади, турли бонуслар, келишув шартлари, хуллас, бу ҳам ўзига яраша катта бир соҳа ва базавий маълумотларсиз кўпинча нотўғри хулосалар ҳам шаклланиб қолиши мумкин. Шу туфайли, келинг, трансферлар мавзусига тўхталамиз, айни вақти.

Интернетдаги трансфер миш-мишлари қай даражада ишончли?

Аввало, миш-миш билан расмий хабарни, манбаларни ажратиб олиш муҳим. Баъзи чиқадиган хабарлар – ғирт уйдирма, баъзи хабарларда у қадар ишончли бўлмаган манбалар рол ўйнайди. Мисол учун, бирор сайтдаги хабар остида бошқа бир манбадаги матнга ҳавола берилган бўлса, шунчаки, журналист ушбу маълумот ишончли эканини текшириб кўра олмаган, шунинг учун материал ҳақиқатга яқин тасаввур пайдо қилиши учун бошқа эътиборлироқ порталдан иқтибос келтирган бўлади.

Шунингдек, айниқса трансфер бозори пайтида энг кенг тарқалгани – манфаатдор тараф томонидан сиздирилган хабарлар. Мисол учун, бир футболчининг агенти ўз мижози билан бошқа бир клуб қизиқаётгани ҳақидаги хабарни чиқартиради. Бунга сабаб, футболчи тўп сураётган клубга босим қилиш ёки ўз мижозини бошқа клублар олдида пиар қилиш учун ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар қандай хабарни ўқиганда ўқувчи мустақил таҳлил қилиши, материал ким томонидан чиқарилгани, бошқа тасдиқланган ёки ишончли хабарлар билан қай даражада мос келиши текшириб кўриши тавсия этилади.

Яна бир қизиқ вазият – бир хабар душанба куни бир мамлакатда чиқади, эртасига чет эл сайтлари кўчириб босишади, индинига эса ушбу маълумот ҳатто чет эл манбалари томонидан тасдиқлангани ҳақидаги хабарлар пайдо бўлади. Шунга ўхшаш ҳолат Самуэл Это'о «Бунёдкор»га ўтиши билан боғлиқ миш-мишларда кузатилганди. Аввалига Ўзбекистондаги маҳаллий сайтлар бу келишув содир бўлгани ҳақида ёза бошлашган, кейинчалик бир қатор чет эл нашрлари ўзимизни манба қилиб бу хабарни тарқатишганди. Кейин эса футболчининг трансфери ҳақиқатга яқин экани, Европанинг таниқли нашрлари ҳам ёза бошлагани айтилганди.

Шу билан бирга, ўзига яраша ишонч қозонган ва ҳар қандай шубҳали манбаларни эмас, доим расмий ёки шунга яқин инсайдлар билан ишлайдиган медиа ва журналистлар бор. Мисол учун, Фабрицио Романо, Дэвид Орнштейн кабилар.

Медиа қай шаклда ишончли маълумотни қўлга киритади?

Футбол оламида аслида нима бўлаётгани ҳақида ҳаққоний маълумотга эга бўлган экспертлар кўп – кимдир умумий картина билан шуғулланса, баъзилар тор соҳа, маълум йўналишлар бўйича ўз манбаларига эга бўлади. Фабрицио Романо шу соҳада етарли репутацияни ишлаб топганки, жуда яқин манбалар у орқали маълумот етказишни афзал билади. Ёки баъзи журналистлар у ёки бу клуб билан яқин муносабатда бўлади. Бу нотўғри иш эмас, журналист ўша клуб билан боғлиқ турли уйдирмаларни чоп этмаслиги, доим клуб позицияси билан ҳисоблашиши эвазига клуб ҳам ўз навбатида, шу журналист билан муҳим маълумотларни ўртоқлашади. Чунки айнан ушбу журналист қўлида берилган маълумотлар бошқача интепретацияга учрамаслигига клуб ишонади.

Масалан, The Athletic журналисти Лори Уотуэл «Манчестер Юнайтед»нинг янги раҳбарияти билан жуда яқин бўлиб, баъзида клуб позициясига яқин бўлган қарашлар, баъзида эса трансферлар билан боғлиқ энг ҳаққоний маълумотлар айнан Лори Уотуэл орқали чиқарилади.

Шунингдек, ҳар бир футболчининг оиласи, дўстлари, яқинлари ҳам бор, баъзида улар орқали ҳам қандайдир хабарлар чиқиб қолади. Футболчининг у ёки бу даврада нимадир дегани, ижтимоий тармоқда кимнидир фоллов қилиб, ниманидир ўчиргани манба сифатида мустақил ҳеч нарса бермаса-да, бошқа қайсидир хабарларни тасдиқлаши ёки инкор қилиши мумкин. Мисол учун, бир футболчининг бир шаҳардан уй сотиб олгани, ўша шаҳар клубига ўтаётганини билдирмайди, аммо аввалроқ ўша клуб билан боғлиқ миш-мишлар тарқалган бўлса, уй сотиб олиниши ҳам қандайдир тасдиқловчи маълумот сифатида кўрилиши мумкин.

Бу хабарлар нима учун керак? Ҳаммаси сир бўлиши фойдали эмасми?

Бу ҳам вазиятга қараб ўзгаради. Сир сақланишининг асосий сабаби кўпинча молиявий сабаблар туфайли бўлади. Клубнинг у ёки бу клубга қизиқиши, кимнидир сотмоқчи бўлаётгани ҳақидаги хабарлар бошқа трансферларга ҳам халақит бериши эҳтимоли бор. Агар бир футболчи бўйича музокаралар тўхтатиладиган бўлса, кейинги вариантдаги футболчининг клуби бундан фойдаланиши мумкин – аввалги музокараларда клуб бу позиция учун қанча пул сарфлашга тайёр, қандай таклифлар қила олганини билса, шунга қараб мўлжал олиши мумкин. Бу эса харидор клуб позициясини пасайтиради.

Баъзида сиёсий сабаблар туфайли ҳам клубнинг ўзи шундай хабарлар тарқатиши мумкин. Айтайлик, танқидлар остида қолган клуб раҳбарияти мухлисларга жим ўтирмасдан ишлаётганликларини намойиш қилиш учун тинмасдан ҳар бир жараён ҳақида маълумот чиқаришни бошлайди.

Энг қизиқ мисол, 2000 йил ёзида «Рома»да содир бўлган. Клуб марказий ҳужумчи ахтараётган, бош мураббий хоҳлаётган Габриэл Батистута варианти эса клуб хўжайини учун қимматлик қилаётганди. Ўшанда Капелло интервюлардан бирида Батистута билан келишув бўлгани, у «Рома»га ўтишини айтиб юборади. Клуб хўжайини Франко Сенсининг телефони портлаб кетади – ҳамма ушбу трансфер билан табриклар, мухлислар Рим кўчаларида Сенсининг исмини қўшиқ қилиб куйлашарди. Бирданига қаҳрамонга айланиб кетган Сенсида ушбу трансферга рози бўлишдан бошқа чора қолмайди.

Энг муҳими, трансфер жараёнида воситачиларнинг аҳамияти катта. Воситачиларнинг агентлардан фарқи, агентлар футболчининг манфаатларини ҳимоя қилади, барча масалада мижозининг истакларидан келиб чиқиб ҳаракат қилади. Воситачини эса клуб ҳам ёллаши мумкин – бирор футболчини сотмоқчимисиз, унга мос ва клуб истаган пулни бера оладиган вариантларни воситачи топиб беради. Улар ўз каналлари орқали харидор излашади, тармоқларда хабарлар чиқариш орқали футболчини «бозорга солиб», потенциал қизиқувчиларни жалб этишади. Чунки агар клуб бирор футболчи сотилиши мумкинлиги ҳақида хабар чиқарса ёки мураббий у ёки бу футболчи унга керак эмаслигини очиқ айтса, нарх кескин тушиб кетади.

Ёки сотиб олмоқчи бўлинаётган футболчи билан музокаралар чоғида ҳам воситачилар керак бўлади: қонун бўйича клуб бошқа клуб футболчиси билан музокарага кириша олмайди, воситачи эса ўз номидан футболчи ё клуб билан боғланиши, тахминий трансфер нархи ёки маошлар ҳақида маълумот йиғиши мумкин. Ана ундан кейин клуб расмий таклиф юборади.

Трансфер қиймати қандай аниқланади?

Турли сайтларда ҳар қандай футболчининг рейтинги, тахминий баҳоси ҳақида маълумотлар топиш осон. Аммо кўпинча бундай кўрсаткичлар қийматга эга эмас. Муайян футболчининг баҳосига таъсир қилувчи омиллар кўп бўлиб, таланти, ёши, миллати, яъни қайси давлат фуқароси экани, шунингдек, айни пайтдаги маоши, шартнома муддати кабилар муҳим рол ўйнайди. Шунингдек, гап ўхшаши йўқ бўлган топ футболчилар ҳақида борганда, нарх жиддий тарзда ўйнаши ҳам мумкин.

Нарх харидорга ёки сотувчи ҳолатига қараб ҳам ўзгариши мумкин. Масалан, Неймар «Барселона»дан «ПСЖ»га 200 миллион евродан ортиқ суммага ўтгач, каталонияликларда пул кўплиги ва тез фурсатда вингер жуда зарур эканини ҳамма билиб қолган. Натижада Усмон Дембеленинг нархи 120 миллион еврога чиқиб келган, бошқача шартларда клуб бу футболчини анча арзонга олиши мумкин эди. Ёки Гарет Бэйлни «Реал»га сотишга келишиб қўйган «Тоттенҳэм» трансферни расман эълон қилмаган. Трансфер суммаси ҳам сир тутилган, бу эса лондонликларнинг бошқа харидларига халақит бермаслиги учун қилинганди.

Яқинда «Манчестер Юнайтед» Матеус Куняни «Вулверҳэмптон»дан 62 миллион фунтга сотиб олиб, орқасидан «Брентфорд»га Мбеумо учун 45 миллион фунтлик таклиф юборди. Ҳар икки футболчи деярли бир хил позицияда тўп суради, бир хил ёшда, бир хил тажрибага эга, ҳатто ўтган мавсумдаги кўрсаткичлари ҳам жуда яқин. Шунинг учун «Брентфорд» Мбеумо учун камида Кунянинг нархи тўланиши кераклиги позициясида қатъий туриб олди.

Футболчининг ёши муҳим. Ёшроқ футболчи қимматроқ бўлиши тушунарли. Чунки у бундан кейин ҳам ўсиши, кучайиши, нархи ошиши мумкин. Шартнома муддати тугамасдан сотиб юбориш ва тўланган трансфер нархини чиқариб олиш имконият ҳам сақланиб қолади. Ёши катта футболчини эса клуб олаётган нархига сота олмайди, табиийки, унга қилинаётган харажатлар қопланмаслиги эътиборга олинади.

Ва албатта, клуб билан шартнома муддати ҳам энг ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Кўпчилик нега Эрлинг Ҳоланд учун Дарвин Нунездан ҳам кам пул тўланганини тушунмайди. Биринчидан, агар шартнома муддати тугашига бир йил қолаётган бўлса, клуб имкон қадар сотиб юборишга ҳаракат қилади, чунки келаси ойнада текинга қўйиб юборишга мажбур. Бир неча йиллик шартномага эга бўлган клуб эса кучлироқ позицияда бўлади ва ўз шартларини, нархини қўя олади.

Иккинчидан, шартнома муддати кам қолгани футболчининг позициясини кучайтиради ва янги клубига ҳам шарт қўя олади – мени арзон оляпсанми, демак каттароқ маош беришинг керак, деб очиқ айтмаса-да, шу мантиқ ишлайди. Шартнома муддати кўп бўлган футболчи ундай шартлар қўя олмайди, янги клубидаги маоши ҳам эски клубида олаётган пулига яқин бўлиши табиий. Агар бир неча клуб ўртасида рақобат бўлиб, футболчининг истаги бош ролга чиқиб қолмаса, албатта.

Товон пули нима? Нега клуб бунга рози бўлади?

Товон пули ҳам трансфер бозорида таъсирига эга бўлган омиллардан биридир. Аммо бу қоида турлича мазмунга эга эканини ҳам эътиборга олиш керак. Испанияда ҳар бир футболчи шартномасида бошқа клуб сотиб олиши мумкин бўлган қандайдир сумма ёзилади – айниқса юқорида эсланган Неймар воқеасидан кейин миллиардлик нархларни қўйиш авж олди. Бошқа чемпионатларда эса футболчи маълум суммани тўлаб шартномани бекор қилиб кетиши мумкин бўлган стандарт рақамлар ёзилади.

Одатда, футболчи шартномада камроқ товон пули ёздириб, эвазига маошлар ва бонуслар борасида ён бериши ҳолатлари кузатилади. Шу орқали футболчи ўз келажаги учун инвестиция қилади – агар ўзини кўрсатиб, топ-клублар назарига тушса, уни катта суммага сотиб олишга мажбур бўлишмайди ва мана шу қулайлик учун футболчи топ клубдан яхшироқ маошга, шартномага эга бўлиши мумкин.

Бу кўп жиҳатдан эркин агентлар ҳолатини ҳам эслатиб юборади. Кўпчилик эркин агентлар трансферини гўёки анча арзон ёки текиндек тасаввур қилишади, аммо бу жараённинг ҳам ўзига яраша нюанслари бўлиб, сўнгги йилларда тўлақонли трансфер даражасида қимматлашмоқда. Бундай келишувларда агентларнинг роли ошиб, катта суммада пул олишади. Ёки энг ёрқин мисол, Килиан Мбаппе «ПСЖ» билан шартномани узайтирмасдан, «Реал»ни ҳам трансфер учун пул тўлашдан қутқаргани эвазига, баъзи манбаларга кўра 100 миллион евродан ортиқ пул олган. Буни ўзбек футболида энг кенг тарқалган келишув тури – «кўтарма пули»га қиёслаш мумкин.

«Кўтарма пуллари» бу кетишда Европада ҳам авж ола бошлаши турган гап. Ҳозирда футболчиларнинг позицияси кучайиб бормоқда, энди улар клуб билан шартнома тугагунча узайтирмай, эркин агентга айланиши ва исталган клубга ўзини «сотиши» мумкин. Қизиғи, бундай инновациялар клубларга ҳам қўл келиши мумкин.

Айтайлик, бир эркин агент клубдан катта маош сўраши мумкин. Маошлар сиёсати эса клуб ичкарисида жуда муҳим. Яъни футболчиларнинг максимал ва минимал маошлари назорат қилинади, фарқ катталашиши жамоа муҳитига таъсир қилиши мумкин. Юз миллионга сотиб олинган футболчи кам маош олса, текинга келган бошқа бир футболчининг юқори маоши молиявий томондан тушунарли бўлса-да, кам олаётган учун салбий таъсирга эга – чунки маошлар футболчининг майдонда жамоага келтираётган ҳаракатлари билан пропорционал бўлишини ҳам таъминлаш керак бўлади. Мана шундай вазиятларда клуб эркин агентга «кўтарма пули» сифатида бир марталик катта сумма бериш, маошни эса клуб сиёсатидан келиб чиқиб пастроқ белгилаш имкониятига эга бўлади.

Амортизация нима?

Кўпчиликни адаштирадиган тушунчалардан яна бири, у ёки бу футболчининг клубга қанчага тушиши ҳақидаги мулоҳазалар. Клуб бирор футболчини сотиб олганда, унинг қиймати шартнома муддатига тенг суммаларда сочиб юборилади. Яъни бир футболчи 50 миллион еврога сотиб олиниб, 5 миллион евро маош билан беш йиллик шартнома имзолаган бўлса, демак, бу футболчи клуб учун бир мавсумга 15 миллион еврога тушган деб ҳисобланади. Бошқа бир футболчи текинга келиб, 20 миллион евро маошга шартнома тузса, демак унинг бир мавсум учун харажати 20 миллион евро, яъни юқоридаги 50 миллионлик футболчидан қимматроққа тушган бўлади аслида.  

Уёғига бошқа нозик жиҳатлар ҳам бор. Тасаввур қилинг, бир неча йил ўтиб, ҳар икки футболчи ишончни оқламади ва уларни сотиш керак. Биринчи футболчининг харажатлари қопланиши учун уни 30 миллионга сотиш керак, чунки ўша тўланган 50 миллионнинг 30 миллиони қопланмасдан турибди. Иккинчи футболчи эса текин келган, демак уни ҳар қандай нархга сотиш ҳам фойда сифатида олинади. Бошқа томондан, уни сотиш ҳам қийин, зеро 20 миллион евро маош тўлай оладиган бошқа клуб топишга тўғри келади.

Айнан мана шу омил, яъни футболчи учун қилинган ҳаражат йилларга тақсимлаб юборилиши, футбол тили билан айтганда амортизация, клубларнинг трансфер сиёсатига жиддий таъсир кўрсатади. Клублар йиллик харажат суммаларини камайтириш учун узоқроқ муддатга шартнома тузишга, баъзида эса футболчиларнинг маошини оширган ҳолатда шартномани янгилашга ҳам уринади. Нега? Айтайлик, юқоридаги мисолда келтирилган биринчи футболчи билан икки йил ўтиб янги шартнома имзоланади ва маош 6 миллион евро деб белгиланади. Футболчи рози, чунки маоши 1 миллион еврога ошяпти. Клубга ҳам бу қулай, чунки футболчининг қолган 30 миллион евро трансфер нархини биринчи шартномадаги қолган муддат – 3 йилга эмас, янги шартнома муддати – 5 йилга сочилганда, энди бу футболчи учун йиллик харажат 15 миллион евро эмас, 12 миллион еврога айланяпти.

Буёғи энди футбол эмас, бухгалтерия.

Қ.Асланов тайёрлади